موزه هنرهاي معاصر اصفهان برنامه “سفرنامه ی اصفهان” را از نهم ماه تا چهاردهم ارديبهشت که توسط چهار هنرمند معاصر رسول معرک نژاد، فرشته عالمشاه، مجید آزادمنش و مجتبی وطن خواهان پدیدآمده بود را به نمایش گذاشت. اين برنامه تركيبي از ويدئوآرت و ساندآرت بود.
سفر در سفرنامه‌ی اصفهان
ویدئوآرت سفرنامه‌ی اصفهان، موزه هنرهای معاصر اصفهان
نویسنده: مسعود میرقادری
The Isfahan Museum of Contemporary Art presented the exhibition *Travelogue of Isfahan* from May 9 to 14, showcasing the works of four contemporary artists: Rasoul Mareknejad, Fereshteh Aalamshah, Majid Azadmanesh, and Mojtaba Vatankhah. This program was a combination of video art and sound art.
raveling Through the Travelogue of Isfahan
Video Art of Isfahan’s Travelogue, Isfahan Museum of Contemporary Art
Author: Masoud Mirghaderi
The video art piece *Travelogue of Isfahan* drew me back to the Isfahan Museum of Contemporary Art four times during the week it was on display. Like a traveler—representative of all those who have passed through Isfahan and narrated events from their own perspectives—I reflected on the ongoing dialogue between myself and the artwork.
Displayed across five channels, *Travelogue of Isfahan* constantly surprised the viewer, much like Isfahan’s history, culture, architecture, and people, who have the capacity to astonish at any moment. In this work, the viewer encounters two narrators: “image” and “sound.” The first narrator, the image, conveys the contemporary human’s perceptions of what is being narrated by the travelers. The second narrator is the voice of the travelers’ representative. Throughout the exhibition, these two narrators observe events from their distinct perspectives—sometimes agreeing, sometimes in opposition. The dialogic nature of the work becomes a defining characteristic of the piece.
The narration, taking an intertextual approach, is drawn from 25 travelogues written by visitors to Isfahan from the Safavid period to the Qajar era, specifically during the reign of Zell ol-Sultan. The story is told from the perspective of a traveler who introduces himself as the representative of all travelers who have visited Isfahan. Meanwhile, from the image’s (the first narrator’s) perspective, the audience sees a few flies, one of which separates from the others, and the rest of the narration is delivered from the perspective of this single fly. But why does the image (the first narrator) present a fly as the travelers’ representative? There are two possible interpretations:
1. The travelers’ representative and his descriptions are so strange and unfamiliar that the image perceives him as an irritating insect.
2. Some travelers, as historical evidence suggests, came to Isfahan for espionage or sabotage, and so the image represents them as annoying pests.
Throughout the exhibition, sound and image constantly challenge, surprise, and even admonish the viewer. For instance, the viewer may struggle to believe the claims of the travelers’ representative: “that bodies buried in Isfahan’s soil do not decay, the smell of meat never changes, and apples remain fresh for seven years.” Meanwhile, as the travelers’ representative asserts that “Isfahan has clear skies and no insects,” images of several insects are shown. Another challenge arises from the unpredictable sequence of images, which do not follow a linear pattern. The viewer is often unsure which gallery wall will display the next image, prompting multiple viewings of the piece. This unpredictability breaks conventional viewing habits and critiques the audience’s expectations. The viewer is not only confronted by the unconventional presentation of the images but also by the traits attributed to Isfahanis by the traveler, and the insect-like portrayal of the travelers’ representative.
The sight of elderly men in suits riding bicycles is a familiar image to anyone who has visited Isfahan even once. In this artwork, the elderly man in a suit on a bicycle assumes three roles:
1. A symbol of Isfahan, particularly when discussing the city’s weather and the habits and characteristics of its people.
2. A representation of Isfahan’s turbulent history, such as when the armies of Jahanshah Qara Qoyunlu invaded, beheading women and shaving their heads to comply with royal orders.
3. As Zell ol-Sultan. The image (the first narrator) suggests that despite Isfahan’s decline from its former glory to a period of extreme cruelty, the city remains alive and resilient—old, but still standing.
Later, the travelers’ representative tells the story of a king, without naming him. However, the details, along with the mention of Sultan Husayn, imply that the king is one of the Safavid rulers. This monarch is portrayed as capricious, his mood determined by the color of his clothing. A modern young man plays the role of the king, constantly distracted by his phone, with his shirt color changing throughout. Once again, the viewer’s expectations are subverted by this depiction, reminding them that, had they been in the king’s place, they might have also committed murder on the day they wore a red shirt. The image of the king ends with him menacingly dressed in red. At this point, the travelers’ representative speaks of the corruption of the time: “The royal orders had been issued, but no action was taken. The funds were simply spent regularly.” As this is narrated, contemporary images of construction tapes marking off sites are shown, drawing a parallel between the stagnation of that era and today.
The travelers’ representative also recounts having seen lions, tigers, and mythical elephants in Isfahan, while the viewer is presented with the image of a white cat, a common sight in the city today. This contrast highlights the disparity between the traveler’s account and present-day Isfahan. The representative then describes a lunar eclipse in 1617 and the belief among the people that an animal was trying to devour the moon, leading them to bang on basins and sing to scare it away. At this moment, the accompanying image is reduced to a simple white line.
The narrative shifts to the final days of the Safavid Empire, the siege of Isfahan, and the resulting famine, which drove people to cannibalism. The image of several carcasses amplifies the grimness of the story. Notably, a carcass swarmed by insects suggests that even the travelers, under extreme conditions, may have resorted to eating human flesh. The Safavid era ends with Sultan Husayn’s submission to Mahmud Afghan, symbolized by the statement: “Fate has taken the crown and throne of Iran from me and deemed you worthy. Congratulations.” This moment of surrender, marking the end of what many view as Isfahan’s golden age, deeply affects the viewer.
In the final scenes, the elderly cyclist reappears, this time as Zell ol-Sultan, with a goat’s head strapped to the back of his bicycle. The contrasting descriptions of Zell ol-Sultan—his swordplay and hunting expeditions versus his numerous governmental duties—highlight his dissonant character. Despite holding many official roles, his behavior, as depicted in the work, was often at odds with his responsibilities. Interestingly, it is revealed that he controlled the newspapers of the time, demonstrating his understanding of the power of the media and his manipulation of public perception.
The travelers’ representative concludes by expressing fond memories of Isfahan despite its decline, describing the city’s beauty and wonders, and expressing hope that it will one day regain its former glory, for it has the potential to become a paradise. The image of a traditional Isfahan window being gradually completed piece by piece visually reinforces this hopeful sentiment. *Travelogue of Isfahan* ends with the line: “How heartbreaking it is to say: this is the city I shall never see again.”
On my fourth visit, after repeatedly viewing the artwork, I ascended the gallery stairs more calmly than before and stepped into the courtyard of Zell ol-Sultan’s house. I felt as if a small, thin man with a clean-shaven face and a sly expression was watching everything from behind the grand windows of the house. Instinctively, I headed toward Naqsh-e Jahan Square, and each time a cyclist passed by, I glanced at the back of their bicycle, searching for the goat’s head. Standing in front of Sheikh Lotfollah Mosque, the words of the travelers’ representative echoed in my mind: “If Isfahan did not exist, the masterpiece of creation would be incomplete.”
ویدئوآرت سفرنامه‌ی اصفهان در طول یک هفته‌ای که نمایشش به طول انجامید چهار مرتبه مرا به موزه هنرهای معاصر اصفهان کشاند. من هم مانند سیاحی که در این اثر، نماینده‌ی تمام سیاحانی است که از اصفهان گذر کرده‌اند و از دیدگاه خود وقایع را روایت می‌کند از منظر خود به شرح گفتگویی می‌پردازم که بین من و این اثر همچنان در جریان است.
ویدئو آرت سفرنامه اصفهان به صورت پنج کاناله نمایش داده می‌شد و این الگوی نمایش، هر لحظه بیننده را غافلگیری می‌کرد همان‌گونه که تاریخ، فرهنگ، معماری و مردم اصفهان این قابلیت را دارند که در هر لحظه و هر شرایطی تو را غافلگیر می کنند. در این اثر بیننده با دو راویِ «تصویر» و «صدا» مواجه است. راوی اول یعنی تصویر، از منظر «انسان معاصر» به نمایش تصورات خود از آنچه نماینده‌ی سیاحان شرح می‌دهد؛ می‌پردازد و راوی دوم یعنی صدایی که به گوش بیننده می‌رسد، صدای نماینده‌ی سیاحان است. این دو راوی در تمام طول مدت نمایش اثر از زاویه دید خود به وقایع می‌نگرند و گاه با یکدیگر تفاهم دارند و گاه با یکدیگر مخالف‌اند. بنابراین گفتگومندی را می‌توان از ویژگی‌های بارز این اثر ارزیابی کرد.
نریشن یا گفتار متن با رویکردی بینامتنی و برگرفته از بیست‌وپنج سفرنامه‌ی سیاحانی است که از دوره‌ی صفویه تا دوره‌ی قاجار و حکومت ظل السلطان به اصفهان سفر کرده‌اند. گفتار از منظر سیاحی روایت می‌شود که خود را نماینده‌ی سیاحانی که به اصفهان سفر کرده‌اند معرفی می‌کند. در همین حین است که بیننده از منظر راوی اول با تصویر چند مگس مواجه می‌شود که یکی از آن‌ها از بقیه جدا می‌شود و بیننده، بقیه‌ی روایت را از زبان او می‌شنود. اما چرا تصویر( راوی اول) یک مگس را نماینده‌ی سیاحان معرفی می‌کند؟ دو پاسخ بدون این‌که یکی بر دیگری رجحان داشته باشد برای این پرسش وجود دارد.
1- ماهیت نماینده‌ی سیاحان و تعابیرش آن‌قدر عجیب و ناآشناست که او را شبیه به حشره ای موذی می‌بیند.
2- بخشی از سیاحان نیز به شهادت تاریخ و اسناد مکتوب، به‌منظور جاسوسی و خرابکاری به اصفهان آمده‌اند و به این دلیل نماینده‌ی سیاحان در شمایل حشره‌ای موذی نمایش داده می‌شود.
در طول نمایش، صدا و تصویر دائماً بیننده را به چالش می‌کشند، غافلگیر می‌کنند و به او نهیب می‌زنند. برای نمونه؛ از یک‌سو بیننده نمی‌تواند روایت نماینده‌ی سیاحان را بپذیرد: “که بدن مردگان در خاک اصفهان نمی‌پوسیده، بوی گوشت در اصفهان تغییر نمی‌کرده و سیب به مدت هفت سال در اصفهان تر و تازه می‌مانده است”، و از دیگر سو در همین حین که نماینده سیاحان می‌گوید: “اصفهان دارای هوای صاف و بدون حشرات است”؛ تصویر چند حشره نمایش داده می‌شود. وجه دیگری که بیننده را به چالش می‌کشد نحوه‌ی توالی تصویرهاست که در کل مدت نمایش به شکل پشت سر هم نمایش داده نمی‌شوند و بیننده در بسیاری از موارد از این‌که تصویر بعدی بر کدام یک از دیوارهای گالری نمایش داده خواهد شد بی‌خبر است. یکی از ویژگی‌هایی که بیننده را به دیدن چندباره‌ی این اثر دعوت می‌کند همین است. درعین‌حال این ویژگی قصد سنت‌شکنی دارد و به عادت‌های معمول بیننده اعتراض می‌کند. از یک‌سو بیننده با به چالش کشیده شدن عادت‌هایش در نحوه‌ی نمایش تصاویر و با صفاتی که توسط سیاح به اصفهانی‌ها نسبت داده می‌شود، مورد اعتراض قرار می‌گیرد و از دیگر سو نماینده‌ی سیاحان با تصویری که به شکل حشره از او ارائه می‌شود و تضادی که گهگاه بین گفتار و تصویر وجود دارد، مورد اعتراض قرار می‌گیرد.
دوچرخه و پیرمردان دوچرخه‌سواری که کت‌وشلوار به تن دارند برای کسانی که حتا یک‌بار هم به اصفهان سفر کرده‌اند تصویر غریبی نیست. پیرمردِ دوچرخه‌سوارِ کت‌وشلوارپوش در این اثر به سه نقش ظاهر می‌شود.
1- نماد اصفهان، در جایی که به خصوصیات این شهر از قبیل آب و هوا و عادات و خصلت‌های مردم اصفهان پرداخته می‌شود.
2- تاریخ پر فراز و نشیب اصفهان، زمانی که سپاهیان جهانشاه قره قویونلو به اصفهان هجوم آورده و حتا سر زنان را از تن جدا کرده، موهایشان را تراشیدند تا دستور شاه را اجابت کرده باشند.
3- در نقش ظل السلطان. راوی اول(تصویر) بر این باور است که اصفهان از دوران اوج و شکوه تا دورانی که نهایت شقاوت را به خود دیده، هنوز زنده و پابرجاست. اگرچه پیر اما همچنان استوار.
در ادامه نماینده‌ی سیاحان به شرح‌حال پادشاه می‌پردازد. بدون آن که از پادشاه خاصی نام ببرد. اما شواهدی که در ادامه می‌آید و ذکر نام سلطان حسین این حدس را تقویت می‌کند که پادشاه، یکی از شاهان عصر صفوی است. حاکمی دمدمی‌مزاج که حالاتش از روی رنگ لباسی که به تن می‌کند قابل پیش‌بینی است.نقش پادشاه را جوانی با شکل و شمایل امروزی به عهده دارد که تمام‌وقت حواسش متوجه گوشی همراهش است و هر لحظه رنگ پیراهنش تغییر می‌کند. در اینجا بار دیگر ذهنیتِ بیننده با تصویر ارائه‌شده از شاه به چالش کشیده و یادآور می شود که چنانچه تو هم به جای شاه بودی شاید روزی که لباس قرمز به تن داشتی کسی را به قتل می‌رساندی. تصویر پادشاه با نگاهی رعب‌آور درحالی‌که لباسی قرمز به تن دارد؛ پایان می‌یابد. اینجاست که نماینده‌ی سیاحان از فساد اداری آن دوره سخن به میان می‌آورد: « مجریان دستور شاهانه، داربست‌ها را برافراشته بودند اما کاری صورت نمی‌دادند. فقط اعتباری که برای این کار تخصیص داده شده بود را به طور منظم خرج می‌کردند» در همین حین بیننده با تصاویری امروزی از نوارهایی که به‌طورمعمول محدوده‌ی ساخت‌وساز را مرزبندی می‌کنند مواجه می‌شود و تصویری از بی‌عملی آن دوران را به دوران حاضر تعمیم می‌دهد.
نماینده‌ی سیاحان در ادامه بیان می‌کند که در اصفهان به دیدن شیر و ببر و پلنگ و فیل‌های سه‌گانه رفته است و بیننده با تصویر گربه‌ای سفیدرنگ مواجه می‌شود. در این تقابل تصویر و صدا، بیننده شاهد حیوانی است که امروزه به فراوانی در کوچه و برزن با آن مواجه است یعنی گربه در تقابل با آنچه سیاح از گونه‌های جانوری اصفهان روایت می‌کند. سپس نماینده‌ی سیاحان به شرح خسوفی که در سال 1617 در اصفهان رخ داده می‌پردازد و به باوری در بین عوام اشاره می‌کند که مردم آن دوره تصور می‌کرده‌اند حیوانی قصد دارد ماه را ببلعد و مردم برای نجات ماه به بام خانه‌ها می‌رفته‌اند و بر طشت می‌کوبیده‌اند و آواز می‌خوانده‌اند تا حیوان فرضی بترسد و ماه را نبلعد. در این بخش، تصویر تنها با نمایش خطی سفیدرنگ راوی را همراهی می‌کند.
پس از آن، روزهای پایانی حکومت صفویه، محاصره‌ی اصفهان و شدت قحطی تا حدی که مردم ناچار به قتل و خوردن گوشت یکدیگر شده‌اند، روایت می‌شود و تصویر با نمایش چند لاشه، راوی را همراهی می‌کند. نکته‌ی قابل‌توجه در این بخش، تصویر لاشه‌ای است که چند حشره روی آن نشسته‌اند و سیاحان را محکوم می‌کند که آن‌ها هم در شرایط وصف شده از گوشت مردار انسان تغذیه کرده‌اند. حکومت صفویه با تقدیم تاج توسط سلطان حسین به محمود افغان و ذکر این جمله از قول سلطان حسین که: « تقدیر ازل، تاج و تخت ایران را از من گرفته به شما لایق دید، مبارک باد» پایان می‌یابد. این شیوه‌ی تسلیم آخرین شاه دوران صفویه که بسیاری آن دوران را دوران شکوه اصفهان می‌دانند؛ دل هر بیننده‌ای را به درد می‌آورد.در ادامه همان پیرمرد دوچرخه‌سوار در نقش ظل السلطان درحالی‌که سر بز کوهی شکارشده را بر زین دوچرخه‌اش دارد دوباره به صحنه می‌آید. صفاتی که ظل السلطان با آن‌ها وصف می‌شود مثل بازی با شمشیر و تصویر او در حال بازگشت از شکار در تقابل با مشاغل زیاد دولتی‌اش قرار می‌گیرد. او مسئولیت‌های زیادی بر عهده داشته درحالی‌که احوالاتش از منظر سیاح و تصویر، با مسئولیت‌هایش تطابق ندارد. نکته قابل‌توجه و جالب اینجاست که روزنامه‌هایی که در آن زمان منتشر می‌شده نیز زیر نظر او بوده است. بیننده در این بخش از اثر درمی‌یابد که ظل السلطان به قدرت رسانه‌ها واقف بوده و با در دست داشتن رسانه‌ها، اخبار را به دلخواه خود منعکس می‌کرده است.
در پایان، نماینده‌ی سیاحان بیان می‌کند که از این شهر انحطاط یافته خاطره‌ی خوبی دارد و به شرح زیبایی‌ها و شگفتی‌های اصفهان می‌پردازد و آرزو می‌کند که این شهر شکوه پیشین را باز یابد چرا که این ملک قابلیت تبدیل شدن به بهشت را دارد. در اینجا تصویر، آرزوی سیاح را با به نمایش در آوردن تکه تکه کامل شدن پنجره‌ای از نوع پنجره‌هایی که در بناهای باشکوه و تاریخی اصفهان کاربرد دارند همراهی می‌کند. ویدئوآرت سفرنامه‌ی اصفهان با عبارت «چه دل‌خراش است که آدم به خود بگوید: این شهری است که من دیگر هرگز نخواهم دید» پایان می‌یابد.
دفعه ی چهارم؛ پس از چند بار پشت سر هم دیدن اثر، آرام‌تر از همیشه از پله‌های گالری بالا می‌آیم، به حیاط خانه‌ی ظل السلطان پا می‌گذارم. احساس می‌کنم از پشت پنجره‌های شکوهمند این خانه، مردی ریزاندام و خشک، با صورت تراشیده و نگاهی موذی همه چیز را زیر نظر دارد. بی‌اختیار به سمت میدان نقش‌جهان به راه می‌افتم و هر بار که دوچرخه‌سواری از کنارم رد می‌شود در جستجوی سر بز کوهی شکارشده نگاهی به زین دوچرخه‌اش می‌اندازم. روبروی مسجد شیخ لطف‌الله می‌ایستم و این بخش از روایت نماینده‌ی سیاحان مدام در سرم تکرار می‌شود که «اگر اصفهانی نمی‌بود، شاهکار آفرینش ناقص بود».